Denk opnieuw mee met de Staatscommissie rechtsstaat

Reactie

Naam	B.M. Rijvers
Plaats	Velserbroek
Datum	27 maart 2024

Vraag1

Hoe kan beleid en wetgeving minder ingewikkeld worden?

Voor veel burgers is de overheid onbegrijpelijk geworden. Er zijn veel verschillende overheidsorganisaties en daarnaast zijn ook aan private organisaties bepaalde publieke taken uitbesteed of opgedragen. Dat leidt tot ingewikkelde, verkokerde wetgeving en beleid en vervolgens weer tot versplinterde dienstverlening (met eigen al dan niet digitale loketten). Als beleid en wetgeving zo ingewikkeld is dat burgers door de bomen het bos niet meer zien, is dat een rechtsstatelijk probleem. Burgers weten de overheid dan niet goed te vinden en worden daardoor niet voldoende beschermd door en tegen de overheid. Deze ingewikkeldheid geldt in het bijzonder op het gebied van sociale zekerheid, fiscaliteit en het sociaal domein. De roep om het fiscale stelsel te vereenvoudigen, de toeslagen af te schaffen of de wetgeving in het sociaal domein te herzien is logisch, maar te gemakkelijk. Daarover zijn ook al verschillende rapporten verschenen en er lopen allerlei initiatieven waar met goede wil aan wordt gewerkt door betrokkenen, maar die hebben nog niet tot de gewenste vereenvoudiging geleid. Welke maatregelen zijn volgens u nodig om beleid en wetgeving structureel minder ingewikkeld te maken?

Om te beginnen wordt wetgeving minder ingewikkeld als je afstapt van de ambtelijke taal in een wettekst. Huidige teksten kun je natuurlijk niet zomaar aanpassen maar aanvullend leveren van een 'vertaling' naar begrijpelijk Nederlands met praktijkvoorbeelden kan al helpen. Bij nieuwe wetten mag meer aandacht gegeven worden aan begrijpelijke taal. Hiervoor zijn al mogelijkheden die ruimer benut kunnen worden, zoals de Dienst Publiek en Communicatie: Redactie & Vraagbeantwoording. Houd er rekening mee dat uitvoerenden de wet ook moeten kunnen lezen, hoe lager geschoold of hoe minder juridisch geschoold, hoe minder de tekst begrijpelijk blijft. Sommige woorden lijken bedoeld om afstand te handhaven tussen wetgever en burger, zoals 'alsmede', 'verwerven'. Het lezen wordt verder moeilijk gemaakt door veel tangconstructies en opsommingen die lange zinnen nog eens aanvullen. Het zou ook mooi zijn als de 'geest' van de wet bij een wet wordt weergegeven, al is het maar met een link naar kamerstukken of Memorie van Toelichting bij wetsvoorstellen. Zo kan een lezer ook begrijpen waarom de wet er is en hoe die bedoeld was.

Vraag2

Welke wetgeving moet als eerste worden vereenvoudigd?

Bij de vorige vraag is toegelicht dat het stelsel van beleid en wetgeving de afgelopen jaren heel ingewikkeld is geworden. Dit geldt in het bijzonder voor wetgeving op het gebied van sociale zekerheid (bijvoorbeeld het aanvragen en gebruik maken van toeslagen en uitkeringen), fiscaliteit (ingewikkelde belastingregels en daarbij horende uitzonderingen) en het sociaal domein (het gebruik maken van sociale voorzieningen bijvoorbeeld op grond van de Wet maatschappelijke ondersteuning). Het is nodig om wetgeving te vereenvoudigen. Aan welke wetgeving moet hierbij prioriteit worden gegeven?

Inderdaad als eerst wetgeving op gebied van sociale zekerheid. Om de focus op bestaanszekerheid gelijk maar door te zetten zou ik adviseren om de eerste focus te leggen op alle wetten die een aanvulling op het inkomen regelen, zoals bijvoorbeeld de Toeslagenwet, Wet op de huurtoeslag, Wet op de zorgtoeslag, Besluit kinderopvangtoeslag, Kinderbijslagwet en Algemene wet inkomensafhankelijke regelingen. Als je er 1 zou moeten uitkiezen, neem er dan een die met name gevolgen heeft voor mensen die geen inkomensaanvulling durven aanvragen omdat ze bang zijn dat het ze weer wordt afgepakt.

Vraag3

Hoe kan bij maatwerk willekeur worden voorkomen?

Aan een belangrijk deel van de ambtenaren die veel contact met burgers hebben, worden twee botsende eisen gesteld. Aan de ene kant is de eis dat het niet uitmaakt welke ambtenaar een burger treft. Elke ambtenaar moet een burger gelijk behandelen. Aan de andere kant is het belangrijk dat een ambtenaar rekening houdt met de specifieke situatie van de burger. Dit noemen we maatwerk. Als een ambtenaar maatwerk levert, kan het ertoe leiden dat hij de ene burger anders behandelt dan een ander. Dus niet gelijk. Kortom, maatwerk en gelijk behandelen, levert voor de ambtenaar spanning op. Hoe moeten ambtenaren met deze spanning omgaan? Wat mag een burger daarin van een ambtenaar verwachten en wat niet?

Wees als ambtenaar open, leg uit aan welke eisen die moet voldoen en hoe het werkt in het geval van de specifieke burger. Zorg dat de burger begrijpt waar het om gaat. Zo leert die dat het er niet om gaat hun te straffen of te ‘pakken’. Geef vooral ook aan wat er wél kan en denk daarin actief mee. Luister goed naar het verhaal van de burger, krijg de eigenlijke vraag boven water. Het gaat de burger lang niet altijd om het zoeken van een maas in de wet maar wel om diens persoonlijke situatie waarbij die hulp nodig heeft. De hulp kan al zijn dat je meedenkt, luistert en helpt zoeken. Zoek overleg met andere ambtenaren, van ander gemeenten bijvoorbeeld. Er zijn vaak al mooie oplossingen die je kunt voorleggen zonder in de spagaat te komen, maar die zijn nog niet onderling gedeeld. Het gelijk behandelen zou moeten bestaan uit het bieden van een oplossing die je collega ook kan bieden. Het maatwerk moet eruit bestaan dat je een oplossing helpt te vinden die de burger werkelijk helpt, in diens specifieke geval. Het maatwerk moet dus ook door een collega opgevolgd kunnen worden en geeft daarmee weer gelijke behandeling.

Vraag4

Hoe kan het contact tussen burger en overheid worden verbeterd?

Een toegankelijke, begripvolle overheid en duidelijke overheidscommunicatie zijn belangrijke voorwaarden om burgers mee te kunnen laten doen met de rechtsstaat. Deze voorwaarden staan echter onder druk. Een aanzienlijk deel van de inwoners van Nederland begrijpt de communicatie vanuit de overheid niet. Burgers weten daardoor niet of de overheid iets van ze verwacht, en als dat het geval is, wat ze dan precies moeten doen. Daarnaast voelen deze burgers zich in het contact met de overheid vaak niet echt gehoord en ervaren zij veel wantrouwen. Met welke concrete maatregelen kan het contact tussen de overheid en de burger worden verbeterd?

Punt 1 is begrijpelijke taal in de wet, zie mijn reactie op vraag 1.
Punt 2: zorg dat burgers de overheid weten te vinden. Ministeries hebben geen contactgegevens, die moet je benaderen via de Rijksoverheid die het braaf doorstuurt (en dan blijft het veel te vaak stil). Kamerleden hebben contactgegevens en een klein deel reageert ook echt als je ze mailt. Het grootste deel neemt daarvoor geen tijd, je hoort niets meer.
Punt 3: zorg dat de burger kan deelnemen. Nu zijn er burgerforums waarvoor je je niet kunt aanmelden of burgerpanels waarvan men het bestaan niet weet totdat ze in het nieuws komen omdat ze afrondend wat te melden hebben. Maak bijvoorbeeld een overheids-website die aangeeft wat je voor mogelijkheden hebt, met concrete informatie. Bijvoorbeeld: ik heb een paar vragen en ideeën voor het ministerie van Justitie en Veiligheid, ik wil weten hoe ik iemand bij hen bereik die me even kan antwoorden.
Punt 4: laat weten wat je met de input van burgers doet. Zolang ze niet het gevoel krijgen gehoord te worden, is de kans groot dat het blijft bij klagen en extreem stemgedrag of felle demonstraties.
Punt 5: zorg voor begrijpelijke taal in brieven etc. en gebruik daarbij geen vaktaal of geef een lijst met verklaringen ervan. Nu zie je bijvoorbeeld bij het beschrijven van een inkomen dat iemand ergens moet invullen grote verschillen. Werkgever: bruto loon. Belastingdienst: verzamelinkomen. CAK: bijdrageplichtig inkomen. UWV: SV-loon. Zorg dat deze begrippen op te zoeken zijn, beter nog: gelijk meegestuurd worden. Zorg ook dat ze het zelfde gaan heten waar dat mogelijk is.

Vraag5

Hoe kan doorprocederen door overheidsorganisaties worden verminderd?

Bij bezwaar- en beroepszaken tussen burger en overheid komt het regelmatig voor dat de overheid onnodig doorprocedeert, soms tot de hoogste rechter. Burgers ervaren dit als een enorme last. Dit is een gebrek in de rechtsbescherming die de overheid dient te bieden. Met welke concrete maatregelen kan doorprocederen door de overheid worden verminderd?

Eenvoudig: kijk eerst even naar hoe (on)evenredig de burger getroffen wordt door het doorprocederen. De Staat lijkt een bodemloze zak geld te hebben, de burger wordt al snel begrensd door gebrek aan geld. Kun je vooraf motiveren dat de burger niet onevenredig hard getroffen wordt door enerzijds het doorprocederen zelf en anderzijds de gewenste uitkomst, dan kun je doorgaan. Misschien kun je ook wat meer informatie geven aan de betrokken burger zodat die begrijpt waarom doorprocederen nodig is. Een standpunt nogmaals verdedigen omdat je het standpunt al had is in elk geval een slechte motivatie. Dan heb je het in eerste instantie al niet goed verwoord.
Misschien is mediation ook een optie voor dit soort gevallen. Als je eruit kan komen door je te verdiepen in elkaars situatie, is doorprocederen mogelijk te voorkomen.
En een wat moeilijker punt: kijk eerst eens of het besluit om door te procederen voortkomt uit een inhoudelijk standpunt of misschien stiekem toch uit een gevoel van ‘we zullen die burger wel eens even terechtwijzen’. Dat zou machtsmisbruik kunnen zijn en dat komt natuurlijk niet voor… toch? Denk er eens over na voor je beslist, bespreek het met iemand die er niet het zelfde in staat als jij.

Vraag6

Hoe kunnen te grote beloften van de politiek en overheid worden voorkomen?

Naar aanleiding van incidenten of een crisis bestaat bij de politiek en de overheid al snel de neiging om meer te beloven dan waar gemaakt kan worden of om maatregelen voor te stellen die niet mogelijk zijn onder het geldende recht. Denk bijvoorbeeld aan de zeer traag verlopende hersteloperatie toeslagen. Hierdoor ontstaat een tegenstelling tussen wat de overheid zegt en wat de overheid doet. Dit leidt uiteindelijk bij burgers tot een lager vertrouwen in de overheid. De rechtsstaat kan alleen goed werken als er sprake is van een goed samenspel tussen burgers en overheid. Als burgers geen vertrouwen meer hebben in de overheid kunnen ze afhaken. Het samenspel tussen burger en overheid valt dan stil. Dit ondergraaft de werking van de rechtsstaat. Hoe kan worden voorkomen dat politiek en overheid te grote beloften doen die niet kunnen worden waargemaakt?

Zorg dat Kamerleden, als vertegenwoordigers van burgers, niet langer uitspraken kunnen doen die tegen de (grond)wet ingaan. Hier begint het al mee. In aanloop van de verkiezingen wordt al van alles beloofd, lang niet altijd mogelijk volgens de wet. Kiezers geloven toch dat zo iemand dit gaat waarmaken en horen het Kamerlid dan later ook de beloftes herhalen.
Als er eenmaal wel een wettelijk mogelijke oplossing is, wordt al snel een forse belofte gedaan die voor mij klinkt als het profileren van het Kamerlid, niet als een haalbare zaak. Zorg dat beloftes niet worden gedaan, tenzij onderbouwd met deugdelijke feiten of onderzoek naar haalbaarheid. Ik snap best dat Kamerleden politieke onschendbaarheid hebben maar ze mogen daarin best opgevoed worden. Er zijn al voorstellen gedaan om te komen tot een aantal afspraken over hoe Kamerleden zich gedragen, daar kan dit mooi bij. En dan ook graag echt in werking stellen, anders hebben we er weer een loze belofte bij.

Vraag7

Hoe kan de burger beter worden betrokken bij vormgeving van beleid?

In de Nederlandse democratische rechtsstaat is een belangrijk uitgangspunt dat iedere inwoner van Nederland invloed kan hebben op de uitoefening van overheidsmacht. Een zichtbare en heel bekende manier om deze invloed uit te oefenen, is het recht om volksvertegenwoordigers te kiezen. Daarnaast zijn er ook andere manieren om inwoners van Nederland in staat te stellen invloed op de overheidsmacht uit te oefenen. Een van die manieren is om inwoners van Nederland beter te betrekken bij het maken van beleid. Veel overheidsorganisaties investeren in deze betrokkenheid, bijvoorbeeld door het organiseren van internetconsultatie en inspraakavonden. Toch heeft de staatscommissie de indruk dat deze betrokkenheid beter kan, zodat de inwoners van Nederland meer invloed kunnen hebben op de uitoefening van overheidsmacht. Met welke concrete maatregelen kan de burger beter worden betrokken bij de vormgeving van beleid?

Dit kan inderdaad veel beter. Het is al moeilijk om in contact te komen met de overheid, zelf ergens bij betrokken worden is helemaal Een Ding. Persoonlijk probeer ik om meer mee te denken met beleid en mijn ideeën te delen met degenen die er ook echt wat mee kunnen. Dat lukt bijna niet. Concrete adviezen: deel de contactgegevens van Ministeries, zoals de Kamerleden al doen. Zorg dat achter de mail ook mensen zitten die het echt oppakken. Reageer altijd op binnenkomende communicatie. Laat weten wat je ermee doet en laat af en toe de status weten als het langer dan een maand duurt. Maak een website met alle contactgegevens van de overheid. Laat daarop ook zien welke forums, panels en focusgroepen er zijn om aan deel te nemen, inclusief contactinformatie. Zorg dat bestaande adviesraden en -colleges ook bereikbaar zijn en reageren op binnenkomende mail. Geef elke gemeente ook een afdeling of andere mogelijkheid om ideeën te delen en mee te denken. Laat mensen zich aanmelden op die centrale website, voor meedenken in specifieke richtingen of op de hoogte blijven van vragen vanuit de overheid. Maak kenbaar wat je met input van burgers doet en welk effect dat heeft gehad, zo krijgen we het gevoel dat we gehoord worden.

Vraag8

Hoe kan worden gestimuleerd dat burgers, politici, bestuurders en ambtenaren een beter idee hebben van het belang van de rechtsstaat voor henzelf en de samenleving? En hoe kunnen burgers, politici, bestuurders en ambtenaren worden gestimuleerd dat ze gaan bijdragen aan het onderhoud van de rechtsstaat?

Vrijwel iedereen vindt de rechtsstaat belangrijk, maar de meeste mensen baseren dat belang op een vage notie van wat de rechtsstaat inhoudt. Dit geldt niet alleen voor burgers, maar ook voor politici, bestuurders en ambtenaren. Het leidt ertoe dat gesprekken over de rechtsstaat zich vaak beperken tot één invalshoek, dat mensen geen idee hebben wat de rechtsstaat voor hen kan betekenen, welke rol zij erin spelen of dat de rechtsstaat niet consequent wordt uitgelegd of voorgeleefd.
De staatscommissie ziet het als belangrijke eerste stap dat burgers, politici, bestuurders en ambtenaren de betekenis van de rechtsstaat kennen en omarmen. Daarmee staat zowel het idee als het belang van de rechtsstaat bij iedereen beter op het netvlies. De vraag is: met welke maatregelen kan worden gestimuleerd dat burgers, politici, bestuurders en ambtenaren hiervan kennis nemen en dit idee omarmen? En vervolgens: hoe zorgen we ervoor dat iedereen zijn bijdrage levert aan het onderhoud van de rechtsstaat? En kunt u dat specificeren naar burgers, politici, bestuurders en ambtenaren?

Oei, de lastigste voor het laatst bewaard… Voor het kennen van de rechtsstaat moet er eerst beter (en begrijpelijker) gecommuniceerd worden. Een gemiddelde burger heeft nog nooit van de Staatscourant gehoord, laat staan dat die de ambtelijke taal gaat lezen om te zien of er iets bij zit wat hun aangaat.
Als je van de rechtsstaat begrijpelijk (en vindbaar) kunt uitleggen hoe die werkt, met voorbeelden uit de dagelijkse praktijk, dan kunnen we er ook echt wat mee. Daarna pas kun je het belang ervan in beeld brengen.
Begin bijvoorbeeld met het behandelen van de grondwet eind basisschool en middelbare school. Laat daarna leerlingen ook eens maatschappelijke stage lopen bij een overheidsinstelling, zo zien ze de wet in de praktijk en leren ze meer wetten kennen dan alleen de grondwet.
Geef voorbeelden van hoe een situatie uit het nieuws nu wordt opgepakt doordat we een rechtsstaat hebben en licht toe hoe het zou zijn als we die niet zouden hebben.
Voor bestuurders en ambtenaren: laat ze meedenken met hoe je de wet begrijpelijk kunt verwoorden, zij zitten net iets dichter bij de praktijk.
Voor politici: zorg dat zij ook verplicht zijn zich te gedragen zoals we in een rechtsstaat van ze mogen verwachten. Als zij het niet uitdragen, hebben burgers er ook geen boodschap aan. Bijvoorbeeld Kamerleden die nauwelijks op komen dagen, die hun best hoge salaris gebruiken om een bedrijfje op te zetten en die hun nevenactiviteiten ongestraft niet opgeven. Oftewel: maak iedereen mede-eigenaar van wat we uitdragen, geen uitzonderingen.
Meer ideeën passen niet, ik kan niet meer tekst sturen.