Denk opnieuw mee met de Staatscommissie rechtsstaat

Reactie

Naam	Anoniem
Plaats	Den Haag
Datum	10 april 2024

Vraag1

Hoe kan beleid en wetgeving minder ingewikkeld worden?

Voor veel burgers is de overheid onbegrijpelijk geworden. Er zijn veel verschillende overheidsorganisaties en daarnaast zijn ook aan private organisaties bepaalde publieke taken uitbesteed of opgedragen. Dat leidt tot ingewikkelde, verkokerde wetgeving en beleid en vervolgens weer tot versplinterde dienstverlening (met eigen al dan niet digitale loketten). Als beleid en wetgeving zo ingewikkeld is dat burgers door de bomen het bos niet meer zien, is dat een rechtsstatelijk probleem. Burgers weten de overheid dan niet goed te vinden en worden daardoor niet voldoende beschermd door en tegen de overheid. Deze ingewikkeldheid geldt in het bijzonder op het gebied van sociale zekerheid, fiscaliteit en het sociaal domein. De roep om het fiscale stelsel te vereenvoudigen, de toeslagen af te schaffen of de wetgeving in het sociaal domein te herzien is logisch, maar te gemakkelijk. Daarover zijn ook al verschillende rapporten verschenen en er lopen allerlei initiatieven waar met goede wil aan wordt gewerkt door betrokkenen, maar die hebben nog niet tot de gewenste vereenvoudiging geleid. Welke maatregelen zijn volgens u nodig om beleid en wetgeving structureel minder ingewikkeld te maken?

Ik denk dat het zou helpen om het doel van de wetgeving duidelijk vast te leggen: wat beogen we met wet x of y of subsidie a of b te bereiken? Deze doelen moet zo SMART mogelijk zijn. Denk bijvoorbeeld aan de bijtelling voor elektrische voertuigen. De transitie naar een EV vloot wordt getrokken door bedrijven, leasemaatschappijen en leaserijders. De transitie zit echter nog steeds in een onzekere fase, terwijl de bijtelling al toeneemt. Waarom staat er in de wet niet: de verlaagde bijtelling geldt totdat van de nieuw verkochte voertuigen gedurende 3 jaar minimum van x% is behaald. Nu zwalkt beleid vaak en wordt er ingegrepen als de regeling te veel geld kost, maar de doelen nog niet gehaald zijn. In andere gevallen leidt dat er ook toe dat er vervolgens allerlei kleine regels bij komen. Ik denk dat het helpt om de essentie en het doel te benoemen, dat maakt het ook makkelijk om uitzonderingen te voorkomen.

Vraag2

Welke wetgeving moet als eerste worden vereenvoudigd?

Bij de vorige vraag is toegelicht dat het stelsel van beleid en wetgeving de afgelopen jaren heel ingewikkeld is geworden. Dit geldt in het bijzonder voor wetgeving op het gebied van sociale zekerheid (bijvoorbeeld het aanvragen en gebruik maken van toeslagen en uitkeringen), fiscaliteit (ingewikkelde belastingregels en daarbij horende uitzonderingen) en het sociaal domein (het gebruik maken van sociale voorzieningen bijvoorbeeld op grond van de Wet maatschappelijke ondersteuning). Het is nodig om wetgeving te vereenvoudigen. Aan welke wetgeving moet hierbij prioriteit worden gegeven?

Voor het vertrouwen in de rechtsstaat lijkt het mij belangrijk om bij iets te beginnen wat heel zichtbaar is, maar niet té groot. Té groot brengt namelijk ook grote (uitvoerings)risico's met zich mee. Daarom lijkt het mij goed om bij het sociaal domein te beginnen. Erg zichtbaar, heeft direct impact op mensen die zeker last hebben van ingewikkelde regels, maar niet zo groot als fiscaliteit (die immers potentieel op iedereen betrekking heeft).

Vraag3

Hoe kan bij maatwerk willekeur worden voorkomen?

Aan een belangrijk deel van de ambtenaren die veel contact met burgers hebben, worden twee botsende eisen gesteld. Aan de ene kant is de eis dat het niet uitmaakt welke ambtenaar een burger treft. Elke ambtenaar moet een burger gelijk behandelen. Aan de andere kant is het belangrijk dat een ambtenaar rekening houdt met de specifieke situatie van de burger. Dit noemen we maatwerk. Als een ambtenaar maatwerk levert, kan het ertoe leiden dat hij de ene burger anders behandelt dan een ander. Dus niet gelijk. Kortom, maatwerk en gelijk behandelen, levert voor de ambtenaar spanning op. Hoe moeten ambtenaren met deze spanning omgaan? Wat mag een burger daarin van een ambtenaar verwachten en wat niet?

Ik denk dat we de mythe van maatwerk moeten laten varen, maar het voorbeeld van de autoindustrie proberen te volgen. Ja, alles lijkt mogelijk: pakket A, B, C of D en kleuren x, y, z. Maar aan de achterkant is alles gestandaardiseerd. Voor burgers moet duidelijk zijn: maatwerk komt uit het menu. Er zijn 10, 12 of 20 gerechten waar je uit kunt kiezen en dat is het. Geen een standaard aanpak voor iedereen, maar wel een behoorlijke mate van standaardisering. En dat moeten we goed uitleggen: om er voor te zorgen dat mijn collega u volgende week hetzelfde advies kan geven of helpen bij de uitvoering hebben we (maar) zoveel smaken. En dit verhaal ook vertellen aan de burger. De burger heeft geen recht op een volledig eigen behandeling, maar wel op een goede uitleg waarom hij/zij die behandeling krijgt (even plat gezegd). Hierin moeten ambtenaren beter getraind worden: uitleggen hoe keuzes gemaakt worden

Vraag4

Hoe kan het contact tussen burger en overheid worden verbeterd?

Een toegankelijke, begripvolle overheid en duidelijke overheidscommunicatie zijn belangrijke voorwaarden om burgers mee te kunnen laten doen met de rechtsstaat. Deze voorwaarden staan echter onder druk. Een aanzienlijk deel van de inwoners van Nederland begrijpt de communicatie vanuit de overheid niet. Burgers weten daardoor niet of de overheid iets van ze verwacht, en als dat het geval is, wat ze dan precies moeten doen. Daarnaast voelen deze burgers zich in het contact met de overheid vaak niet echt gehoord en ervaren zij veel wantrouwen. Met welke concrete maatregelen kan het contact tussen de overheid en de burger worden verbeterd?

Altijd beslissingen in heldere taal uitleggen, desnoods door ambtenaren standaardzinnen/alinea's te geven die ze kunnen gebruiken in eenvoudige taal. Laat desnoods een *eigen* (AI) engine ontwikkelen die taal versimpeld. Aan de andere kant: de burger zal ook aan zijn/haar taalvaardigheid moeten werken. Misschien kan het onderdeel worden van een proefwerk maatschappijleer of Nederlands op de middelbare school?
Het verdient ook aanbevelingen om misschien vaker te werken met infographics en het publiceren van beslisbomen in eenvoudige taal (denk aan de site van de IND als je wilt vaststellen met welk visum je Nederland binnen zou komen).
Verder: spreekuren (eventueel rijdende spreekuren in gemeenten met veel kernen), Ask Me Anything sessies of townhall meetings (dus niet politieke-campagne gedreven, maar luisterend gedreven).
Duidelijke verslaglegging van zulke bijeenkomsten (misschien wel door een tekenaar of een "spoken word artist" en geen lijvig Word document) - vergelijk het misschien met de terugkoppeling van het KPN panel.

Vraag5

Hoe kan doorprocederen door overheidsorganisaties worden verminderd?

Bij bezwaar- en beroepszaken tussen burger en overheid komt het regelmatig voor dat de overheid onnodig doorprocedeert, soms tot de hoogste rechter. Burgers ervaren dit als een enorme last. Dit is een gebrek in de rechtsbescherming die de overheid dient te bieden. Met welke concrete maatregelen kan doorprocederen door de overheid worden verminderd?

Het is logisch dat overheden helderheid wensen van de rechter over hoe regels moeten worden toegepast. Immers, zo ontstaat helderheid en worden gelijke gevallen gelijk behandeld. Maar misschien is het een idee om bij de invoering van een nieuwe wet/regel/subsidie/procedure er een historische test wordt gedaan. Zeg dat er 10 of 12 rechtzaken worden gepakt om die tegen de nieuwe wet te houden en te zien hoe die nieuwe wet uitpakt. Zo doe je een theoretische excercitie om er toch voor te zorgen dat er 95% helderheid ontstaat. Wellicht voorkom je zo 50 procedures/rechtzaken en heb je voor de laatste 5% helderheid nog maar 2 procedures nodig.

Vraag6

Hoe kunnen te grote beloften van de politiek en overheid worden voorkomen?

Naar aanleiding van incidenten of een crisis bestaat bij de politiek en de overheid al snel de neiging om meer te beloven dan waar gemaakt kan worden of om maatregelen voor te stellen die niet mogelijk zijn onder het geldende recht. Denk bijvoorbeeld aan de zeer traag verlopende hersteloperatie toeslagen. Hierdoor ontstaat een tegenstelling tussen wat de overheid zegt en wat de overheid doet. Dit leidt uiteindelijk bij burgers tot een lager vertrouwen in de overheid. De rechtsstaat kan alleen goed werken als er sprake is van een goed samenspel tussen burgers en overheid. Als burgers geen vertrouwen meer hebben in de overheid kunnen ze afhaken. Het samenspel tussen burger en overheid valt dan stil. Dit ondergraaft de werking van de rechtsstaat. Hoe kan worden voorkomen dat politiek en overheid te grote beloften doen die niet kunnen worden waargemaakt?

Dit raakt aan een wel zeer fundamentele insteek van politici, zeker met het huidige populisme over het hele spectrum. Ik denk dat hierin de ambtelijke organisatie zo moet werken dat ze ministers en andere policiti van voldoende repliek kunnen dienen, dat boude publieke uitspraken van (vooral) bestuurders hierover niet gedaan kunnen worden. Verder heb ik helaas geen haalbare ideeen op dit moment.

Vraag7

Hoe kan de burger beter worden betrokken bij vormgeving van beleid?

In de Nederlandse democratische rechtsstaat is een belangrijk uitgangspunt dat iedere inwoner van Nederland invloed kan hebben op de uitoefening van overheidsmacht. Een zichtbare en heel bekende manier om deze invloed uit te oefenen, is het recht om volksvertegenwoordigers te kiezen. Daarnaast zijn er ook andere manieren om inwoners van Nederland in staat te stellen invloed op de overheidsmacht uit te oefenen. Een van die manieren is om inwoners van Nederland beter te betrekken bij het maken van beleid. Veel overheidsorganisaties investeren in deze betrokkenheid, bijvoorbeeld door het organiseren van internetconsultatie en inspraakavonden. Toch heeft de staatscommissie de indruk dat deze betrokkenheid beter kan, zodat de inwoners van Nederland meer invloed kunnen hebben op de uitoefening van overheidsmacht. Met welke concrete maatregelen kan de burger beter worden betrokken bij de vormgeving van beleid?

Burgerraden op verschillende niveaus en onderwerpen lijken mij erg geschikt: voor lokale vraagstukken (en dan meer in de sfeer van wicked problems), maar ook (inter)nationale uitdagingen. Bij bijv. inspraakavonden is het te vaak fuzzy hoe met de inspraak wordt omgegaan EN worden dit soort zaken relatief laat gestart, waardoor veel mensen al in de weerstand zitten. Neem mensen vanaf het begin mee, begin altijd met het waarom (dus niet de hoe of wie).

Ook consultaties als deze: wat is de gemiddelde response? Weet u iets over wie meedoet?

Vraag8

Hoe kan worden gestimuleerd dat burgers, politici, bestuurders en ambtenaren een beter idee hebben van het belang van de rechtsstaat voor henzelf en de samenleving? En hoe kunnen burgers, politici, bestuurders en ambtenaren worden gestimuleerd dat ze gaan bijdragen aan het onderhoud van de rechtsstaat?

Vrijwel iedereen vindt de rechtsstaat belangrijk, maar de meeste mensen baseren dat belang op een vage notie van wat de rechtsstaat inhoudt. Dit geldt niet alleen voor burgers, maar ook voor politici, bestuurders en ambtenaren. Het leidt ertoe dat gesprekken over de rechtsstaat zich vaak beperken tot één invalshoek, dat mensen geen idee hebben wat de rechtsstaat voor hen kan betekenen, welke rol zij erin spelen of dat de rechtsstaat niet consequent wordt uitgelegd of voorgeleefd.
De staatscommissie ziet het als belangrijke eerste stap dat burgers, politici, bestuurders en ambtenaren de betekenis van de rechtsstaat kennen en omarmen. Daarmee staat zowel het idee als het belang van de rechtsstaat bij iedereen beter op het netvlies. De vraag is: met welke maatregelen kan worden gestimuleerd dat burgers, politici, bestuurders en ambtenaren hiervan kennis nemen en dit idee omarmen? En vervolgens: hoe zorgen we ervoor dat iedereen zijn bijdrage levert aan het onderhoud van de rechtsstaat? En kunt u dat specificeren naar burgers, politici, bestuurders en ambtenaren?

We vinden het heel normaal om rijlessen, een theorie-examen en een praktijkexamen te moeten doen om in een auto te moeten rijden. Maar deelnemen als mens aan het "rechtsstatelijk" verkeer is vrij. Natuurlijk wordt er wel aandacht aan besteed op school, maar we weten allemaal dat die lessen lang niet altijd blijven hangen. Tevens vinden we tegenwoordig inburgeringsexamens normaal. En hoewel het actief kiesrecht in de grondwet is gegarandeerd met maar weinig voorwaarden (leeftijd, woonachtigheid en nationaliteit), zou je goed kunnen beargumenteren dat een verplicht examen rechtsstatelijkheid afgelegd moet worden uiterlijk 3 maanden na je 18e verjaardag (bijv.).
Daarnaast vind ik het nogal vreemd dat er in allerlei sollicitatieprocedures bijzondere voorwaarden gesteld mogen worden, maar dat die voor politici erg vrij zijn. Ja, een VOG is misschien nodig, maar partijen hebben veel vrijheid. Terwijl artsen en andere zorgverleners een BIG registratie hebben en moeten behouden. Piloten moeten brevetten halen en behouden. Voor accountants bestaan ook allerlei bijscholingsverplichtingen. Waarom worden er niet zulke eisen gesteld politici, bestuurders en ambtenaren? Elk een eigen soort examen en scholingverplichting gedurende de jaren dat hij/zij zijn/haar werkzaamheden uitvoert. Dat hoeft niet op het niveau van een rechtenstudie te zijn, maar het lijkt me zinvol zoiets verplicht te stellen.
Tot slot, waarom passen we de verschillende relevante eedafleggingen niet aan hiervoor? Die zegt nu niets expliciets over de rechtsstaat (wel over de grondwet, maar toch). En het niet nakomen van die eed, kan die als meineed worden bestempeld?