Denk opnieuw mee met de Staatscommissie rechtsstaat
Reactie
| Naam | J.M. Barendrecht |
|---|---|
| Plaats | Den Haag |
| Datum | 8 april 2024 |
Vraag1
Hoe kan beleid en wetgeving minder ingewikkeld worden?Voor veel burgers is de overheid onbegrijpelijk geworden. Er zijn veel verschillende overheidsorganisaties en daarnaast zijn ook aan private organisaties bepaalde publieke taken uitbesteed of opgedragen. Dat leidt tot ingewikkelde, verkokerde wetgeving en beleid en vervolgens weer tot versplinterde dienstverlening (met eigen al dan niet digitale loketten). Als beleid en wetgeving zo ingewikkeld is dat burgers door de bomen het bos niet meer zien, is dat een rechtsstatelijk probleem. Burgers weten de overheid dan niet goed te vinden en worden daardoor niet voldoende beschermd door en tegen de overheid. Deze ingewikkeldheid geldt in het bijzonder op het gebied van sociale zekerheid, fiscaliteit en het sociaal domein. De roep om het fiscale stelsel te vereenvoudigen, de toeslagen af te schaffen of de wetgeving in het sociaal domein te herzien is logisch, maar te gemakkelijk. Daarover zijn ook al verschillende rapporten verschenen en er lopen allerlei initiatieven waar met goede wil aan wordt gewerkt door betrokkenen, maar die hebben nog niet tot de gewenste vereenvoudiging geleid. Welke maatregelen zijn volgens u nodig om beleid en wetgeving structureel minder ingewikkeld te maken?
Complexiteit van regels lijkt een symptoom van een rechtsorde die is gericht op productie van regels en handhaving door vooral vergunningen (bestuursrecht), straf (strafrecht) en compensatie (privaatrecht). Vereenvoudiging van regels lijkt een ingewikkelde manier van symptoombestrijding. Beter lijkt het om te investeren in oplossingsroutes voor de problemen van burgers in hun onderlinge relaties en hun relaties tot de overheid. Dat is de achterliggende behoefte als burgers om een loket vragen en als de OESO aanbeveelt "seamless pathways" te ontwikkelen.
Vraag2
Welke wetgeving moet als eerste worden vereenvoudigd?Bij de vorige vraag is toegelicht dat het stelsel van beleid en wetgeving de afgelopen jaren heel ingewikkeld is geworden. Dit geldt in het bijzonder voor wetgeving op het gebied van sociale zekerheid (bijvoorbeeld het aanvragen en gebruik maken van toeslagen en uitkeringen), fiscaliteit (ingewikkelde belastingregels en daarbij horende uitzonderingen) en het sociaal domein (het gebruik maken van sociale voorzieningen bijvoorbeeld op grond van de Wet maatschappelijke ondersteuning). Het is nodig om wetgeving te vereenvoudigen. Aan welke wetgeving moet hierbij prioriteit worden gegeven?
Zie antwoord op vraag 1: beter uitgaan van problemen die burgers ervaren dan bepaalde wetten. De complexiteit speelt over de hele linie. De prioriteiten kunnen het beste worden vastgesteld door de aantallen problemen en de gemiddelde impact van die problemen te wegen. Dat kan eenvoudig aan de hand van de cijfers uit de Geschilbeslechtingsdelta. De commissie heeft deze cijfers gekregen.
Vraag3
Hoe kan bij maatwerk willekeur worden voorkomen?Aan een belangrijk deel van de ambtenaren die veel contact met burgers hebben, worden twee botsende eisen gesteld. Aan de ene kant is de eis dat het niet uitmaakt welke ambtenaar een burger treft. Elke ambtenaar moet een burger gelijk behandelen. Aan de andere kant is het belangrijk dat een ambtenaar rekening houdt met de specifieke situatie van de burger. Dit noemen we maatwerk. Als een ambtenaar maatwerk levert, kan het ertoe leiden dat hij de ene burger anders behandelt dan een ander. Dus niet gelijk. Kortom, maatwerk en gelijk behandelen, levert voor de ambtenaar spanning op. Hoe moeten ambtenaren met deze spanning omgaan? Wat mag een burger daarin van een ambtenaar verwachten en wat niet?
De tegenstelling gelijke behandeling en maatwerk is kunstmatig. Vanuit een standaard die goed werkt voor de behoeften kan maatwerk worden geleverd. Dat gebeurt als je een auto koopt, een keuken aanschaft of in de gezondheidszorg. Denk aan criteria voor vergoedingen die ruimte geven voor maatwerk, uitzonderingen, hardheidsclausules, straftoemetingsrichtlijnen etc. etc.
Vraag4
Hoe kan het contact tussen burger en overheid worden verbeterd?Een toegankelijke, begripvolle overheid en duidelijke overheidscommunicatie zijn belangrijke voorwaarden om burgers mee te kunnen laten doen met de rechtsstaat. Deze voorwaarden staan echter onder druk. Een aanzienlijk deel van de inwoners van Nederland begrijpt de communicatie vanuit de overheid niet. Burgers weten daardoor niet of de overheid iets van ze verwacht, en als dat het geval is, wat ze dan precies moeten doen. Daarnaast voelen deze burgers zich in het contact met de overheid vaak niet echt gehoord en ervaren zij veel wantrouwen. Met welke concrete maatregelen kan het contact tussen de overheid en de burger worden verbeterd?
Altijd uitgaan van de behoeften, wensen en zorgen van de burger. Toewerken naar de uitkomsten die deze nodig heeft. Gebruik de regels als hulpmiddelen, in plaats van de burger als object om regels op toe te passen. Zie ook het mooie werk van het Instituut voor Publieke Waarden (Kruiter). Denk eens na over de begrippen uitvoeringsorganisatie en recht spreken. Wat zeg je daarmee?
Als je daar problemen oplossen van maakt, zoals de meeste overheidsdienaren die direct met mensen werken, dan ga je al snel beter communiceren. Zie IPW, Mag niet bestaat niet, voor welke defensies daarbij moeten worden overwonnen.
Vraag5
Hoe kan doorprocederen door overheidsorganisaties worden verminderd?Bij bezwaar- en beroepszaken tussen burger en overheid komt het regelmatig voor dat de overheid onnodig doorprocedeert, soms tot de hoogste rechter. Burgers ervaren dit als een enorme last. Dit is een gebrek in de rechtsbescherming die de overheid dient te bieden. Met welke concrete maatregelen kan doorprocederen door de overheid worden verminderd?
Wat hier gebeurt, is rechtsvorming (beter zou zijn: oplossingsvorming) aan de hand van een casus. Dat vinden juristen heel normaal, maar de lasten daarvan komen onevenredig bij die ene burger terecht. Dat is ook de pijn die er zit in de processen tegen Wilders en Richard de Mos.
Rechtsvorming zou veel meer losgekoppeld moeten plaatsvinden van individuele gevallen. En veel beter gericht op de interventies die helpen om het probleem op te lossen.
Vraag6
Hoe kunnen te grote beloften van de politiek en overheid worden voorkomen?Naar aanleiding van incidenten of een crisis bestaat bij de politiek en de overheid al snel de neiging om meer te beloven dan waar gemaakt kan worden of om maatregelen voor te stellen die niet mogelijk zijn onder het geldende recht. Denk bijvoorbeeld aan de zeer traag verlopende hersteloperatie toeslagen. Hierdoor ontstaat een tegenstelling tussen wat de overheid zegt en wat de overheid doet. Dit leidt uiteindelijk bij burgers tot een lager vertrouwen in de overheid. De rechtsstaat kan alleen goed werken als er sprake is van een goed samenspel tussen burgers en overheid. Als burgers geen vertrouwen meer hebben in de overheid kunnen ze afhaken. Het samenspel tussen burger en overheid valt dan stil. Dit ondergraaft de werking van de rechtsstaat. Hoe kan worden voorkomen dat politiek en overheid te grote beloften doen die niet kunnen worden waargemaakt?
Ook door te denken in het stap voor stap bereiken van oplossingen (uitkomsten waarmee mensen verder kunnen) in plaats van regels die moeten worden toegepast.
De hersteloperaties zijn volgens de Nationale Ombudsman allemaal opgezet in aparte trajecten. Er is geen gebruik gemaakt van kennis en goede praktijken op het gebied van herstel(recht).
Het tragische van het huidige rechtsstatelijke denken is ook dat problemen pas lijken te zijn opgelost als er "finale kwijting" of een "onherroepelijk arrest" is. Veel van de behoeften en wensen van veel Toeslagenouders zijn al gerealiseerd: invorderingen gestopt, erkenning, directe geldnood opgevangen, rust op huisvestingsfront, kinderen uit directe zorgen.
Daarom is het zo belangrijk om te werken met oplossingsroutes, waarin stap voor stap uitkomsten worden gerealiseerd.
Vraag7
Hoe kan de burger beter worden betrokken bij vormgeving van beleid?In de Nederlandse democratische rechtsstaat is een belangrijk uitgangspunt dat iedere inwoner van Nederland invloed kan hebben op de uitoefening van overheidsmacht. Een zichtbare en heel bekende manier om deze invloed uit te oefenen, is het recht om volksvertegenwoordigers te kiezen. Daarnaast zijn er ook andere manieren om inwoners van Nederland in staat te stellen invloed op de overheidsmacht uit te oefenen. Een van die manieren is om inwoners van Nederland beter te betrekken bij het maken van beleid. Veel overheidsorganisaties investeren in deze betrokkenheid, bijvoorbeeld door het organiseren van internetconsultatie en inspraakavonden. Toch heeft de staatscommissie de indruk dat deze betrokkenheid beter kan, zodat de inwoners van Nederland meer invloed kunnen hebben op de uitoefening van overheidsmacht. Met welke concrete maatregelen kan de burger beter worden betrokken bij de vormgeving van beleid?
Voor de toegang tot oplossingen voor individuele problemen ligt een uitgewerkt aanbeveling van de OESO klaar. Voor de participatie (in de democratie) is er een even dringende aanbeveling van de EU commissie van December 2023. Beide aanbevelingen zeggen in de kern: ontwikkel, test, implementeer wat werkt.
Vraag8
Hoe kan worden gestimuleerd dat burgers, politici, bestuurders en ambtenaren een beter idee hebben van het belang van de rechtsstaat voor henzelf en de samenleving? En hoe kunnen burgers, politici, bestuurders en ambtenaren worden gestimuleerd dat ze gaan bijdragen aan het onderhoud van de rechtsstaat?Vrijwel iedereen vindt de rechtsstaat belangrijk, maar de meeste mensen baseren dat belang op een vage notie van wat de rechtsstaat inhoudt. Dit geldt niet alleen voor burgers, maar ook voor politici, bestuurders en ambtenaren. Het leidt ertoe dat gesprekken over de rechtsstaat zich vaak beperken tot één invalshoek, dat mensen geen idee hebben wat de rechtsstaat voor hen kan betekenen, welke rol zij erin spelen of dat de rechtsstaat niet consequent wordt uitgelegd of voorgeleefd.
De staatscommissie ziet het als belangrijke eerste stap dat burgers, politici, bestuurders en ambtenaren de betekenis van de rechtsstaat kennen en omarmen. Daarmee staat zowel het idee als het belang van de rechtsstaat bij iedereen beter op het netvlies. De vraag is: met welke maatregelen kan worden gestimuleerd dat burgers, politici, bestuurders en ambtenaren hiervan kennis nemen en dit idee omarmen? En vervolgens: hoe zorgen we ervoor dat iedereen zijn bijdrage levert aan het onderhoud van de rechtsstaat? En kunt u dat specificeren naar burgers, politici, bestuurders en ambtenaren?
De gedachte dat we allemaal aan vrede, rechtvaardigheid of democratie moeten werken is mooi, maar ook heel erg blokkerend. Want alle burgers en politici en bestuurders en ambtenaren willen dat graag. Het is van allemaal en van niemand.
Het staat prachtig in de Grondwet en nog mooier in het TEU Verdrag.
Het probleem lijkt vooral dat er geen instantie is die monitort en bevordert dat het geheel werkt om de problemen op te lossen. Dat kan makkelijk worden georganiseerd, zoals ook in andere sectoren wordt gerealiseerd dat de ketens doen wat werkt.