Denk opnieuw mee met de Staatscommissie rechtsstaat

Reactie

Naam	mr. Christiaan Roorda
Plaats	Den Bosch
Datum	8 april 2024

Vraag1

Hoe kan beleid en wetgeving minder ingewikkeld worden?

Voor veel burgers is de overheid onbegrijpelijk geworden. Er zijn veel verschillende overheidsorganisaties en daarnaast zijn ook aan private organisaties bepaalde publieke taken uitbesteed of opgedragen. Dat leidt tot ingewikkelde, verkokerde wetgeving en beleid en vervolgens weer tot versplinterde dienstverlening (met eigen al dan niet digitale loketten). Als beleid en wetgeving zo ingewikkeld is dat burgers door de bomen het bos niet meer zien, is dat een rechtsstatelijk probleem. Burgers weten de overheid dan niet goed te vinden en worden daardoor niet voldoende beschermd door en tegen de overheid. Deze ingewikkeldheid geldt in het bijzonder op het gebied van sociale zekerheid, fiscaliteit en het sociaal domein. De roep om het fiscale stelsel te vereenvoudigen, de toeslagen af te schaffen of de wetgeving in het sociaal domein te herzien is logisch, maar te gemakkelijk. Daarover zijn ook al verschillende rapporten verschenen en er lopen allerlei initiatieven waar met goede wil aan wordt gewerkt door betrokkenen, maar die hebben nog niet tot de gewenste vereenvoudiging geleid. Welke maatregelen zijn volgens u nodig om beleid en wetgeving structureel minder ingewikkeld te maken?

1. Niet teveel doelstellingen tegelijk. Het zorgstelsel blijft nog enigszins hanteerbaar omdat het inkomensbeleid er niet in zit (dat loopt via de zorgtoeslag). Maar de kinderopvangtoeslag dient verschillende doelen tegelijk (inkomensbeleid, emancipatie, verhoging arbeidsparticipatie, fraudebestrijding). Als je de kinderopvang gratis maakt en rechtstreeks financiert (zoals bij het onderwijs), wordt het uitvoerbaar.
2. Niet toegeven aan lobby's. Die maken de stelsels ingewikkeld, onbegrijpelijk, onuitvoerbaar en oneerlijk. De Box 3-jurisprudentie heeft een vorm van oneerlijkheid in het fiscale stelsel aangetoond, maar het fiscale stelsel hangt van dat soort ongelijkheden aan elkaar.
3. Niet elk leuk idee is een goeie wet. Wetten maken is gewoon heel erg moeilijk. Het zit vol met valkuilen, bijvoorbeeld over verondersteld gedrag van mensen: soms zijn ze veel slimmer dan we denken en vinden se de loopholes, veel vaker kunnen ze een wet niet goed uitvoeren. vandaar ook:
4. De 80-20-regel: maak wetten zo dat het grootste deel van de gevallen eenvoudig is op te lossen, zonder dat burgers een aanvraag moeten indienen of allerlei informatie moeten verschaffen. Maatwerk is van groot belang, maar als iedereen maatwerk moet krijgen, is het alsnog uitvoerbaar.

Vraag2

Welke wetgeving moet als eerste worden vereenvoudigd?

Bij de vorige vraag is toegelicht dat het stelsel van beleid en wetgeving de afgelopen jaren heel ingewikkeld is geworden. Dit geldt in het bijzonder voor wetgeving op het gebied van sociale zekerheid (bijvoorbeeld het aanvragen en gebruik maken van toeslagen en uitkeringen), fiscaliteit (ingewikkelde belastingregels en daarbij horende uitzonderingen) en het sociaal domein (het gebruik maken van sociale voorzieningen bijvoorbeeld op grond van de Wet maatschappelijke ondersteuning). Het is nodig om wetgeving te vereenvoudigen. Aan welke wetgeving moet hierbij prioriteit worden gegeven?

Het sociaal domein, met name door de verplichte aanbesteding (met race to the bottom) eruit weg te halen. Het fiscale stelsel functioneert redelijk (er wordt nog steeds veel geld opgehaald en de meeste mensen worden netjes behandeld) en het sociale stelsel trekt steeds meer bij onder invloed van alle kritiek.

Vraag3

Hoe kan bij maatwerk willekeur worden voorkomen?

Aan een belangrijk deel van de ambtenaren die veel contact met burgers hebben, worden twee botsende eisen gesteld. Aan de ene kant is de eis dat het niet uitmaakt welke ambtenaar een burger treft. Elke ambtenaar moet een burger gelijk behandelen. Aan de andere kant is het belangrijk dat een ambtenaar rekening houdt met de specifieke situatie van de burger. Dit noemen we maatwerk. Als een ambtenaar maatwerk levert, kan het ertoe leiden dat hij de ene burger anders behandelt dan een ander. Dus niet gelijk. Kortom, maatwerk en gelijk behandelen, levert voor de ambtenaar spanning op. Hoe moeten ambtenaren met deze spanning omgaan? Wat mag een burger daarin van een ambtenaar verwachten en wat niet?

Een diverse samenstelling van het ambtenarencorps, in zoveel mogelijk opzichten. Het is heel erg menselijk dat je vooral begrip hebt voor mensen die je het beste begrijpt, en dat zijn mensen die op jou lijken.

Vraag4

Hoe kan het contact tussen burger en overheid worden verbeterd?

Een toegankelijke, begripvolle overheid en duidelijke overheidscommunicatie zijn belangrijke voorwaarden om burgers mee te kunnen laten doen met de rechtsstaat. Deze voorwaarden staan echter onder druk. Een aanzienlijk deel van de inwoners van Nederland begrijpt de communicatie vanuit de overheid niet. Burgers weten daardoor niet of de overheid iets van ze verwacht, en als dat het geval is, wat ze dan precies moeten doen. Daarnaast voelen deze burgers zich in het contact met de overheid vaak niet echt gehoord en ervaren zij veel wantrouwen. Met welke concrete maatregelen kan het contact tussen de overheid en de burger worden verbeterd?

1. Wantrouwen als basishouding loslaten. De meeste mensen bedoelen het goed.
2. Op mensen afstappen, contact leggen, vragen stellen als "Hoe gaat het met u?" en "Waar kan ik u mee helpen"?

Vraag5

Hoe kan doorprocederen door overheidsorganisaties worden verminderd?

Bij bezwaar- en beroepszaken tussen burger en overheid komt het regelmatig voor dat de overheid onnodig doorprocedeert, soms tot de hoogste rechter. Burgers ervaren dit als een enorme last. Dit is een gebrek in de rechtsbescherming die de overheid dient te bieden. Met welke concrete maatregelen kan doorprocederen door de overheid worden verminderd?

Door het leerstuk "misbruik van procesrecht" niet alleen te gebruiken tegen burgers, maar ook tegen de overheid. Eventueel vastleggen in wetgeving. Met sancties die de rechter kan opleggen.

Vraag6

Hoe kunnen te grote beloften van de politiek en overheid worden voorkomen?

Naar aanleiding van incidenten of een crisis bestaat bij de politiek en de overheid al snel de neiging om meer te beloven dan waar gemaakt kan worden of om maatregelen voor te stellen die niet mogelijk zijn onder het geldende recht. Denk bijvoorbeeld aan de zeer traag verlopende hersteloperatie toeslagen. Hierdoor ontstaat een tegenstelling tussen wat de overheid zegt en wat de overheid doet. Dit leidt uiteindelijk bij burgers tot een lager vertrouwen in de overheid. De rechtsstaat kan alleen goed werken als er sprake is van een goed samenspel tussen burgers en overheid. Als burgers geen vertrouwen meer hebben in de overheid kunnen ze afhaken. Het samenspel tussen burger en overheid valt dan stil. Dit ondergraaft de werking van de rechtsstaat. Hoe kan worden voorkomen dat politiek en overheid te grote beloften doen die niet kunnen worden waargemaakt?

1. Dit is allereerst aan de politiek. En die moet niet alleen geen te grote beloften doen, maar ook een correcte analyse van het probleem maken. Dus niet: het tekort aan woningen komt door asielzoekers.
2. Wel is het ook aan de ambtenaren om de politieke bestuurders tegengas te geven, bijvoorbeeld bij het opstellen van een Kamerbrief.

Vraag7

Hoe kan de burger beter worden betrokken bij vormgeving van beleid?

In de Nederlandse democratische rechtsstaat is een belangrijk uitgangspunt dat iedere inwoner van Nederland invloed kan hebben op de uitoefening van overheidsmacht. Een zichtbare en heel bekende manier om deze invloed uit te oefenen, is het recht om volksvertegenwoordigers te kiezen. Daarnaast zijn er ook andere manieren om inwoners van Nederland in staat te stellen invloed op de overheidsmacht uit te oefenen. Een van die manieren is om inwoners van Nederland beter te betrekken bij het maken van beleid. Veel overheidsorganisaties investeren in deze betrokkenheid, bijvoorbeeld door het organiseren van internetconsultatie en inspraakavonden. Toch heeft de staatscommissie de indruk dat deze betrokkenheid beter kan, zodat de inwoners van Nederland meer invloed kunnen hebben op de uitoefening van overheidsmacht. Met welke concrete maatregelen kan de burger beter worden betrokken bij de vormgeving van beleid?

1. Het is vooral de kunst om iedereen te bereiken. Niet alleen de mondige, goed opgeleide burger, de groepen die de meeste herrie maken of de groepen die buiten de publiciteit om hun lobby beoefenen.
De meeste instrumenten die we kennen voldoen daar niet aan. Burgerberaden misschien wel. Dus daarmee experimenteren.
2. Politieke partijen moeten de band met de burgers weer herstellen.

Vraag8

Hoe kan worden gestimuleerd dat burgers, politici, bestuurders en ambtenaren een beter idee hebben van het belang van de rechtsstaat voor henzelf en de samenleving? En hoe kunnen burgers, politici, bestuurders en ambtenaren worden gestimuleerd dat ze gaan bijdragen aan het onderhoud van de rechtsstaat?

Vrijwel iedereen vindt de rechtsstaat belangrijk, maar de meeste mensen baseren dat belang op een vage notie van wat de rechtsstaat inhoudt. Dit geldt niet alleen voor burgers, maar ook voor politici, bestuurders en ambtenaren. Het leidt ertoe dat gesprekken over de rechtsstaat zich vaak beperken tot één invalshoek, dat mensen geen idee hebben wat de rechtsstaat voor hen kan betekenen, welke rol zij erin spelen of dat de rechtsstaat niet consequent wordt uitgelegd of voorgeleefd.
De staatscommissie ziet het als belangrijke eerste stap dat burgers, politici, bestuurders en ambtenaren de betekenis van de rechtsstaat kennen en omarmen. Daarmee staat zowel het idee als het belang van de rechtsstaat bij iedereen beter op het netvlies. De vraag is: met welke maatregelen kan worden gestimuleerd dat burgers, politici, bestuurders en ambtenaren hiervan kennis nemen en dit idee omarmen? En vervolgens: hoe zorgen we ervoor dat iedereen zijn bijdrage levert aan het onderhoud van de rechtsstaat? En kunt u dat specificeren naar burgers, politici, bestuurders en ambtenaren?

Burgers doen er goed aan om meer te zijn dan consument: burger is een publiek ambt. Iedereen is verantwoordelijk voor het instandhouden van de rechtsstaat.
Politici en bestuurders doen er goed aan zich te richten op de problemen en niet op de man te spelen. Het voorbeeld dat zij geven werkt in extreme vorm door in de maatschappij.
Ambtenaren moeten beseffen dat ze in dienst staan van het algemeen belang, niet van de politicus die toevallig op dat moment aan de macht is.