Denk opnieuw mee met de Staatscommissie rechtsstaat

Reactie

Naam	A de Vries
Plaats	Jisp
Datum	20 april 2024

Vraag1

Hoe kan beleid en wetgeving minder ingewikkeld worden?

Voor veel burgers is de overheid onbegrijpelijk geworden. Er zijn veel verschillende overheidsorganisaties en daarnaast zijn ook aan private organisaties bepaalde publieke taken uitbesteed of opgedragen. Dat leidt tot ingewikkelde, verkokerde wetgeving en beleid en vervolgens weer tot versplinterde dienstverlening (met eigen al dan niet digitale loketten). Als beleid en wetgeving zo ingewikkeld is dat burgers door de bomen het bos niet meer zien, is dat een rechtsstatelijk probleem. Burgers weten de overheid dan niet goed te vinden en worden daardoor niet voldoende beschermd door en tegen de overheid. Deze ingewikkeldheid geldt in het bijzonder op het gebied van sociale zekerheid, fiscaliteit en het sociaal domein. De roep om het fiscale stelsel te vereenvoudigen, de toeslagen af te schaffen of de wetgeving in het sociaal domein te herzien is logisch, maar te gemakkelijk. Daarover zijn ook al verschillende rapporten verschenen en er lopen allerlei initiatieven waar met goede wil aan wordt gewerkt door betrokkenen, maar die hebben nog niet tot de gewenste vereenvoudiging geleid. Welke maatregelen zijn volgens u nodig om beleid en wetgeving structureel minder ingewikkeld te maken?

Het wettelijk raamwerk in Nederland is niet geschikt om rechtsstatelijk handelen van de overheid te garanderen omdat de rechter niet toetst aan de grondwet.
Het ontbreken van onafhankelijke grondwettelijke toetsing is een oorzaak voor het ontstaan van te ingewikkelde wetgeving.
Goede wil is niet toereikend; Art. 120 van de Grondwet moeten worden geschrapt en een Grondwettelijk Hof moeten worden opgericht.
De definitie van het begrip 'Rechtsstaat' moet opgenomen worden in de Grondwet.

Om dit proces te versnellen voordat deze Grondwetswijzigingen zijn ingevoerd, is de opdracht van de regering naar individuele ambtenaren, om beslissingen te onderbouwen aan de grondwet en dat bezwaar tegen een overheidsbeslissing altijd formeel moet worden getoetst aan de grondwet.
En de regering moet bij rechters die niet tot de rechterlijke macht behoren (Afd. bestuursrecht Raad van State) aandringen zich uit te spreken over grondwettelijkheid en redelijkheid van wetgeving en overheidsbeslissingen.

Een veel voorkomende onduidelijkheid in wetgeving is een paragraaf die de rechter toestaat zonder (specialistisch) onderzoek te oordelen over niet specifiek genoemde omstandigheden. Bijvoorbeeld een paragraaf in de wet curatele en bewind: Artikel 435.3: De rechter volgt bij de benoeming van de bewindvoerder de uitdrukkelijke voorkeur van de rechthebbende, tenzij gegronde redenen zich tegen zodanige benoeming verzetten.
Wetsartikelen zoals deze zorgen voor onduidelijkheid en rechtsongelijkheid.
Elke wet moet worden geschoond van niet nader bepaalde omstandigheden. Dat is een inbreuk op rechtszekerheid.
In bv wetgeving rond curatele en bewind is de situatie onduidelijk en lijkt in conflict met de onafhankelijkheid van de rechter; De rechter benoemt de wettelijk vertegenwoordiger, maar fungeert ook als toezichthouder en kan iemand zonder tussenkomst van een specialistisch onderzoek als wilsonbekwaam behandelen. De rechter kan onmogelijk de schijn van partijdigheid weg nemen, want het is niet anders dan een slager die zijn eigen vlees keurt.

Vraag2

Welke wetgeving moet als eerste worden vereenvoudigd?

Bij de vorige vraag is toegelicht dat het stelsel van beleid en wetgeving de afgelopen jaren heel ingewikkeld is geworden. Dit geldt in het bijzonder voor wetgeving op het gebied van sociale zekerheid (bijvoorbeeld het aanvragen en gebruik maken van toeslagen en uitkeringen), fiscaliteit (ingewikkelde belastingregels en daarbij horende uitzonderingen) en het sociaal domein (het gebruik maken van sociale voorzieningen bijvoorbeeld op grond van de Wet maatschappelijke ondersteuning). Het is nodig om wetgeving te vereenvoudigen. Aan welke wetgeving moet hierbij prioriteit worden gegeven?

De overheid heeft grondwettelijk verankerde rechten zoals zorg en huisvesting overgelaten aan de vrije markt. Een vrije markt creëert schaarste. Gecreëerde tekorten passen niet bij grondwettelijk verankerde rechten. Wetgeving die nu schaarste bevorderd in grondwettelijk verankerde rechten, zoals zorg en huisvesting, moet worden aangepast.

Vraag3

Hoe kan bij maatwerk willekeur worden voorkomen?

Aan een belangrijk deel van de ambtenaren die veel contact met burgers hebben, worden twee botsende eisen gesteld. Aan de ene kant is de eis dat het niet uitmaakt welke ambtenaar een burger treft. Elke ambtenaar moet een burger gelijk behandelen. Aan de andere kant is het belangrijk dat een ambtenaar rekening houdt met de specifieke situatie van de burger. Dit noemen we maatwerk. Als een ambtenaar maatwerk levert, kan het ertoe leiden dat hij de ene burger anders behandelt dan een ander. Dus niet gelijk. Kortom, maatwerk en gelijk behandelen, levert voor de ambtenaar spanning op. Hoe moeten ambtenaren met deze spanning omgaan? Wat mag een burger daarin van een ambtenaar verwachten en wat niet?

Elke burger heeft recht, van rechtswege, op maatwerk. De artikelen 119 en 120 van de Grondwet zorgen er samen voor dat ambtenaren, zonder zelf aansprakelijk te zijn, burgers arbitrair en discriminatoir kunnen behandelen.
Conflicten tussen burgers en de overheid moeten door een civiele rechtbank en niet door de afdeling bestuursrecht van de Raad van State worden behandeld.
Elk gesprek van een burger met de overheid moet opgenomen worden en de opname moet toegankelijk voor de burger zijn.
Van de zitting van elke rechtbank moet een opname worden gemaakt en deze moet beschikbaar zijn voor alle belanghebbenden.

Vraag4

Hoe kan het contact tussen burger en overheid worden verbeterd?

Een toegankelijke, begripvolle overheid en duidelijke overheidscommunicatie zijn belangrijke voorwaarden om burgers mee te kunnen laten doen met de rechtsstaat. Deze voorwaarden staan echter onder druk. Een aanzienlijk deel van de inwoners van Nederland begrijpt de communicatie vanuit de overheid niet. Burgers weten daardoor niet of de overheid iets van ze verwacht, en als dat het geval is, wat ze dan precies moeten doen. Daarnaast voelen deze burgers zich in het contact met de overheid vaak niet echt gehoord en ervaren zij veel wantrouwen. Met welke concrete maatregelen kan het contact tussen de overheid en de burger worden verbeterd?

De overheid in Nederland is niet toegankelijk of begripvol; Er is een fundamenteel probleem binnen de overheid dat ruimte geeft aan een vorm van juridificering van overheidsbeslissingen die als rechtvaardiging voor het eigen handelen dienen en voorbij gaan aan redelijkheid en basisrechten.
Het instellen van een onafhankelijke Grondwettelijke toets en een vorm van persoonlijke aansprakelijkheid bij inbreuk op grondrechten is noodzakelijk om contact en vertrouwen tussen burger en overheid te verbeteren.

Vraag5

Hoe kan doorprocederen door overheidsorganisaties worden verminderd?

Bij bezwaar- en beroepszaken tussen burger en overheid komt het regelmatig voor dat de overheid onnodig doorprocedeert, soms tot de hoogste rechter. Burgers ervaren dit als een enorme last. Dit is een gebrek in de rechtsbescherming die de overheid dient te bieden. Met welke concrete maatregelen kan doorprocederen door de overheid worden verminderd?

Allereerst is rechtsbescherming tegen de overheid een basisrecht. Dit basisrecht hoort door een onafhankelijke rechter beschermt te worden die de Grondrechten zoals bepaald oa in de Grondwet mee moet kunnen wegen.
Het doorprocederen door de overheid kan worden voorkomen door bij een geschil de bezwaarprocedure bij het overheidsorgaan zelf te schrappen en in plaats daarvan direct met spoedeisend belang de civiele rechter een beschikking uit te laten spreken; 'uit voorraad leverbaar'. (Direct toepasbaar) Elke Gemeente zou hiervoor periodieke (kanton) zittingen moeten faciliteren. Dit kan ook dienen als advies naar bestuur en burger voorafgaande aan de overheidsbeslissing.
De burger kan wel kosteloos in Hoger Beroep, maar de overheid kan slechts in cassatie bij de Hoge Raad.
Om dit te kunnen realiseren moet de financiering van de Rechtspraak worden aangepast en wettelijk worden vastgelegd.

Vraag6

Hoe kunnen te grote beloften van de politiek en overheid worden voorkomen?

Naar aanleiding van incidenten of een crisis bestaat bij de politiek en de overheid al snel de neiging om meer te beloven dan waar gemaakt kan worden of om maatregelen voor te stellen die niet mogelijk zijn onder het geldende recht. Denk bijvoorbeeld aan de zeer traag verlopende hersteloperatie toeslagen. Hierdoor ontstaat een tegenstelling tussen wat de overheid zegt en wat de overheid doet. Dit leidt uiteindelijk bij burgers tot een lager vertrouwen in de overheid. De rechtsstaat kan alleen goed werken als er sprake is van een goed samenspel tussen burgers en overheid. Als burgers geen vertrouwen meer hebben in de overheid kunnen ze afhaken. Het samenspel tussen burger en overheid valt dan stil. Dit ondergraaft de werking van de rechtsstaat. Hoe kan worden voorkomen dat politiek en overheid te grote beloften doen die niet kunnen worden waargemaakt?

In plaats van te kijken naar het 'samenspel tussen burger en overheid' is het identificeren van oorzaken voor een slecht werkende Rechtsstaat naar mijn mening meer oplossingsgericht en meer bepaalbaar.

Een overheid die zelf wel bepaalt of het zich rechtmatig gedraagt, duldt geen 'waarachtige' samenwerking met haar burgers.
De huidige 'eigen' toetsing door de wetgever of naar niet dwingend advies van de Raad van State volstaat niet.
Het zorgt voor een zich uitdijende cirkel van 'bevoegden' die onrechtmatig en onredelijk beleid zonder aansprakelijkheid naar eigen voorkeur kunnen uitvoeren.
De 'Rechtsstaat' wordt in de eerste plaats ondergraven door een overheid die onredelijk kan handelen en dat dan ook doen. Er is niets menselijks vreemds aan mensen aan wie bestuurlijke bevoegdheid is verleent.
Om loze beloftes te voorkomen, is het instellen van een Grondwettelijk Hof, toetsing aan de Grondwet door de Rechter en persoonlijke aansprakelijkheid voor bestuurders en ambtenaren noodzakelijk.

Vraag7

Hoe kan de burger beter worden betrokken bij vormgeving van beleid?

In de Nederlandse democratische rechtsstaat is een belangrijk uitgangspunt dat iedere inwoner van Nederland invloed kan hebben op de uitoefening van overheidsmacht. Een zichtbare en heel bekende manier om deze invloed uit te oefenen, is het recht om volksvertegenwoordigers te kiezen. Daarnaast zijn er ook andere manieren om inwoners van Nederland in staat te stellen invloed op de overheidsmacht uit te oefenen. Een van die manieren is om inwoners van Nederland beter te betrekken bij het maken van beleid. Veel overheidsorganisaties investeren in deze betrokkenheid, bijvoorbeeld door het organiseren van internetconsultatie en inspraakavonden. Toch heeft de staatscommissie de indruk dat deze betrokkenheid beter kan, zodat de inwoners van Nederland meer invloed kunnen hebben op de uitoefening van overheidsmacht. Met welke concrete maatregelen kan de burger beter worden betrokken bij de vormgeving van beleid?

Dat iedere inwoner van Nederland invloed kan hebben op de uitoefening van de overheidsmacht is een niet realistisch beeld.
Zolang ambtenaren zich zelf niet aan de wet hoeven te houden en niet aansprakelijk zijn (zoals bijvoorbeeld in het Toeslagenschandaal), staat de overheid niet in dienst van de burger, maar is het een eigen entiteit met een eigen belang.
Het huidige bestuur vertegenwoordigt deelbelangen waardoor het algemeen belang en onze grondrechten worden ondergesneeuwd.
Om de burger daadwerkelijk te betrekken bij de vormgeving van beleid en wetgeving, moet het beleid zich allereerst rechtmatig verhouden tot de Grondwet en internationale verdragen. De rechtmatigheid van de uitvoering van beleid moet worden bepaald door de onafhankelijke rechter en niet, zoals nu, door de wetgever zelf.

Vraag8

Hoe kan worden gestimuleerd dat burgers, politici, bestuurders en ambtenaren een beter idee hebben van het belang van de rechtsstaat voor henzelf en de samenleving? En hoe kunnen burgers, politici, bestuurders en ambtenaren worden gestimuleerd dat ze gaan bijdragen aan het onderhoud van de rechtsstaat?

Vrijwel iedereen vindt de rechtsstaat belangrijk, maar de meeste mensen baseren dat belang op een vage notie van wat de rechtsstaat inhoudt. Dit geldt niet alleen voor burgers, maar ook voor politici, bestuurders en ambtenaren. Het leidt ertoe dat gesprekken over de rechtsstaat zich vaak beperken tot één invalshoek, dat mensen geen idee hebben wat de rechtsstaat voor hen kan betekenen, welke rol zij erin spelen of dat de rechtsstaat niet consequent wordt uitgelegd of voorgeleefd.
De staatscommissie ziet het als belangrijke eerste stap dat burgers, politici, bestuurders en ambtenaren de betekenis van de rechtsstaat kennen en omarmen. Daarmee staat zowel het idee als het belang van de rechtsstaat bij iedereen beter op het netvlies. De vraag is: met welke maatregelen kan worden gestimuleerd dat burgers, politici, bestuurders en ambtenaren hiervan kennis nemen en dit idee omarmen? En vervolgens: hoe zorgen we ervoor dat iedereen zijn bijdrage levert aan het onderhoud van de rechtsstaat? En kunt u dat specificeren naar burgers, politici, bestuurders en ambtenaren?

Laat Nederland niet alleen het land zijn dat als eerste het Homohuwelijk omarmde, maar ook de samenleving die de definitie van 'Rechtsstaat' opneemt in de Grondwet en in alle andere wetten geldend voor heel Nederland.

Bijlage