Denk opnieuw mee met de Staatscommissie rechtsstaat

Reactie

Naam	Anoniem
Plaats	Amsterdam
Datum	21 april 2024

Vraag1

Hoe kan beleid en wetgeving minder ingewikkeld worden?

Voor veel burgers is de overheid onbegrijpelijk geworden. Er zijn veel verschillende overheidsorganisaties en daarnaast zijn ook aan private organisaties bepaalde publieke taken uitbesteed of opgedragen. Dat leidt tot ingewikkelde, verkokerde wetgeving en beleid en vervolgens weer tot versplinterde dienstverlening (met eigen al dan niet digitale loketten). Als beleid en wetgeving zo ingewikkeld is dat burgers door de bomen het bos niet meer zien, is dat een rechtsstatelijk probleem. Burgers weten de overheid dan niet goed te vinden en worden daardoor niet voldoende beschermd door en tegen de overheid. Deze ingewikkeldheid geldt in het bijzonder op het gebied van sociale zekerheid, fiscaliteit en het sociaal domein. De roep om het fiscale stelsel te vereenvoudigen, de toeslagen af te schaffen of de wetgeving in het sociaal domein te herzien is logisch, maar te gemakkelijk. Daarover zijn ook al verschillende rapporten verschenen en er lopen allerlei initiatieven waar met goede wil aan wordt gewerkt door betrokkenen, maar die hebben nog niet tot de gewenste vereenvoudiging geleid. Welke maatregelen zijn volgens u nodig om beleid en wetgeving structureel minder ingewikkeld te maken?

Het is niet per se "te makkelijk" om te roepen dat de wetgeving in het sociaal domein moet worden herzien - het is namelijk nodig. Het stelsel hangt van wantrouwen aan elkaar, met een rare draad van bevoorschotting er dwars doorheen. Het is nodig om dat stelsel opnieuw op te bouwen. Een stelsel waarbij vertrouwen voorop staat en alleen daadwerkelijke fraude hard bestraft wordt.
Een nieuw stelsel waarbij de wetgever zichzelf wat meer beperkingen oplegt - zich houd aan de rechtstatelijke principes en dus ook accepteert dat daardoor niet alles wat de politiek bedenkt ook kan. Het overschrijden van die principes is uiteindelijk voor alle partijen te kostbaar.

En - pick your battles: het is niet nodig om alles te fixen. Zeker niet in regelgeving. Zorg dat je investeert in je mensen en leg in ambtelijke organisaties meer de focus om wat er daadwerkelijk bereikt wordt, dan op de hoeveelheid onderzoeken, rapporten en beleidsstukken die geproduceerd wordt. Dat vraagt alleen opnieuw dat we uitgaan van vertrouwen en niet van die - ow zo handige - rapportjes waarin geëvalueerd, teruggekoppeld en vooruitgeblikt wordt.

Concreet: houd je als regelmaker aan de rechtstatelijke principes en plaats van de randen op proberen te zoeken en werk vanuit vertrouwen.

Vraag2

Welke wetgeving moet als eerste worden vereenvoudigd?

Bij de vorige vraag is toegelicht dat het stelsel van beleid en wetgeving de afgelopen jaren heel ingewikkeld is geworden. Dit geldt in het bijzonder voor wetgeving op het gebied van sociale zekerheid (bijvoorbeeld het aanvragen en gebruik maken van toeslagen en uitkeringen), fiscaliteit (ingewikkelde belastingregels en daarbij horende uitzonderingen) en het sociaal domein (het gebruik maken van sociale voorzieningen bijvoorbeeld op grond van de Wet maatschappelijke ondersteuning). Het is nodig om wetgeving te vereenvoudigen. Aan welke wetgeving moet hierbij prioriteit worden gegeven?

Binnen het sociale zekerheidsrecht moet de herstelsanctie weer een herstelsanctie in de zin van de Awb worden in plaats van een gemaskeerde strafsanctie (wat de maatregel veelal is. In alle toelichtingen en parlementaire besprekingen is ook duidelijk terug te lezen dat herstel niet het doel is van de maatregel maar het afdwingen van toekomstig wenselijk gedrag door een negatieve financiële prikkel. Of te wel - door leedtoevoeging.). Hierdoor permitteert de overheid zich allerlei vrijheden ten koste van de rechtsbescherming van de burger. Mijns inziens een kern-oorzaak van de misstanden die de enquêtes KOT en Fraude lieten zien.

Concreet: herzie de keuze sanctiestelsel (en dan met name het misbruik van de herstelsanctie) binnen het sociaalzekerheidsrecht.

Vraag3

Hoe kan bij maatwerk willekeur worden voorkomen?

Aan een belangrijk deel van de ambtenaren die veel contact met burgers hebben, worden twee botsende eisen gesteld. Aan de ene kant is de eis dat het niet uitmaakt welke ambtenaar een burger treft. Elke ambtenaar moet een burger gelijk behandelen. Aan de andere kant is het belangrijk dat een ambtenaar rekening houdt met de specifieke situatie van de burger. Dit noemen we maatwerk. Als een ambtenaar maatwerk levert, kan het ertoe leiden dat hij de ene burger anders behandelt dan een ander. Dus niet gelijk. Kortom, maatwerk en gelijk behandelen, levert voor de ambtenaar spanning op. Hoe moeten ambtenaren met deze spanning omgaan? Wat mag een burger daarin van een ambtenaar verwachten en wat niet?

Ten eerste - en met stip bovenaan - mag een ambtenaar zichzelf wel een iets professionelere houding ten opzichte van zijn eigen emoties gunnen. De reactie vanuit Jeugdzorg, of toeslagen of om het even waar, op kritiek is gekrenkt, zelf-gericht en bovenal onprofessioneel. En daarmee ook onnodig.
Ten tweede - de burger mag van een ambtenaar drie dingen verwachten: 1) een ambtenaar heeft kennis van de regelgeving 2) een ambtenaar is in staat om te luisteren naar een burger en 3) een ambtenaar is in staat om de daadwerkelijke situatie toe te passen op de regelgeving.

Ten derde: dit is een poging met de rechtstheoretische discussie over het spanningsveld tussen maatwerk en het gelijkheidsbeginsel naar de werkvloer te vertalen. Ik denk oprecht dat dit spanningsveld wel bestaat in de theoretische discussie hierover, maar niet in de praktijk. In de praktijk (dus buiten de juridische wereld) gaat de toepassing van regels altijd gepaard met een interpretatie van de feiten en normen (ook als de regel heel duidelijk lijkt). Zoals Mackor in haar stuk over Professionele autonomie (2023) stelt: "maatwerk is kritisch nadenken over selectie en interpretatie van normen en feiten. Maatwerk leidt zodoende niet per definitie tot afwijking van de norm, maar vooral tot een redelijke interpretatie van het geheel van normen en feiten." Het is precies dat - de redelijke interpretatie - wat een burger van een ambtenaar mag verwachten. Mijns inziens is dat inherent aan toepassing van de regel.

Op het moment dat een ambtenaar (zeker in de uitvoering) waarachtig bezig is, en met kennis van zaken handelt, is het uitstekend mogelijk om een onderscheid te maken tussen wanneer het - gezien het doel van de wet - nodig is om een verschil te maken, en wanneer niet.

Concreet: investeer in de professionele autonomie van de ambtenaar en zorg AUB ook dat een ambtenaar daar op aangesproken wordt binnen de organisatie.

Vraag4

Hoe kan het contact tussen burger en overheid worden verbeterd?

Een toegankelijke, begripvolle overheid en duidelijke overheidscommunicatie zijn belangrijke voorwaarden om burgers mee te kunnen laten doen met de rechtsstaat. Deze voorwaarden staan echter onder druk. Een aanzienlijk deel van de inwoners van Nederland begrijpt de communicatie vanuit de overheid niet. Burgers weten daardoor niet of de overheid iets van ze verwacht, en als dat het geval is, wat ze dan precies moeten doen. Daarnaast voelen deze burgers zich in het contact met de overheid vaak niet echt gehoord en ervaren zij veel wantrouwen. Met welke concrete maatregelen kan het contact tussen de overheid en de burger worden verbeterd?

Het spijt me om te zeggen hoe ongelofelijk waar dit is. Of ik nu in de rechtszaal zit, of op het ministerie of bij het gemeentehuis. Ik vind het stuitend met hoeveel dedain én afstand er over "de burger" wordt gepraat. En ja, daadwerkelijk luisteren is moeilijk, maar het ego van de ambtenaar en de ruimte die ze vragen voor het uiten van hun eigen - niet ter zake doende - persoonlijke mening staat goed luisteren wel enorm in de weg. Zelfs bij het aanvragen van een simpele vergunning heb ik in letterlijk ieder gesprek met een ambtenaar onjuiste informatie gekregen én moest er ruimte ingeruimd worden voor de 'goede wil' van de ambtenaar en hoe 'hard men werkt'.

Tegelijkertijd is het onderwijs in Nederland zo slecht dat 1/3 van de 15-jarige praktisch laaggeletterd is (ook in het onderwijsrecht is teveel aandacht voor zij-missies ten koste van de hoofdmissie). Dus ja, dan moet alles op een begrijpelijker niveau.

Concreet: fix eerst de dingen waar het echt misgaat. Daarna heb je weer iets om over te communiceren. Men klaagt niet over een slecht leesbare folder als er een professional aan de balie zit.

Vraag5

Hoe kan doorprocederen door overheidsorganisaties worden verminderd?

Bij bezwaar- en beroepszaken tussen burger en overheid komt het regelmatig voor dat de overheid onnodig doorprocedeert, soms tot de hoogste rechter. Burgers ervaren dit als een enorme last. Dit is een gebrek in de rechtsbescherming die de overheid dient te bieden. Met welke concrete maatregelen kan doorprocederen door de overheid worden verminderd?

Dat wordt heel lastig want ook hier zijn ambtenaren die het gewoon naar vinden om te verliezen. Of graag nog een nitty-gritty dingetje bij de rechter willen uitzoeken. Of bang zijn voor precedentwerkingen (die áltijd uitblijven). Daar zou geen ruimte voor moeten zijn. Aan de andere kant - zodra je hier formele maatregelen voor gaat opstellen, zorgt diezelfde mentaliteit er binnen mum van tijd voor dat de formele maatregelen tegen je gaan werken.

Concreet: je krijgt dit met concrete maatregelen niet gefixt. Dit vraagt een mentaliteitsverandering en dat gaat alleen van binnen uit. En daarvoor moet je andere mensen op hooggeplaatste ambtelijke functies aannemen. Maar je komt pas bij een hoge functie als dit systeem je past als een fluwelen handschoen. En dan ben je niet uit het juiste hout gesneden om een verandering door te voeren. Succes!

Vraag6

Hoe kunnen te grote beloften van de politiek en overheid worden voorkomen?

Naar aanleiding van incidenten of een crisis bestaat bij de politiek en de overheid al snel de neiging om meer te beloven dan waar gemaakt kan worden of om maatregelen voor te stellen die niet mogelijk zijn onder het geldende recht. Denk bijvoorbeeld aan de zeer traag verlopende hersteloperatie toeslagen. Hierdoor ontstaat een tegenstelling tussen wat de overheid zegt en wat de overheid doet. Dit leidt uiteindelijk bij burgers tot een lager vertrouwen in de overheid. De rechtsstaat kan alleen goed werken als er sprake is van een goed samenspel tussen burgers en overheid. Als burgers geen vertrouwen meer hebben in de overheid kunnen ze afhaken. Het samenspel tussen burger en overheid valt dan stil. Dit ondergraaft de werking van de rechtsstaat. Hoe kan worden voorkomen dat politiek en overheid te grote beloften doen die niet kunnen worden waargemaakt?

Zorgen dat je geen achterstallig onderhoud hebt wanneer je die grote beloftes maakt. Qua energiecrisis, klimaatcrisis, toeslagenschandaal - het niet investeren in de toekomst op het moment dat het kon, maakt dat je nu geen toezegging kan doen.

Concreet: tot die tijd geen toezeggingen doen.

Vraag7

Hoe kan de burger beter worden betrokken bij vormgeving van beleid?

In de Nederlandse democratische rechtsstaat is een belangrijk uitgangspunt dat iedere inwoner van Nederland invloed kan hebben op de uitoefening van overheidsmacht. Een zichtbare en heel bekende manier om deze invloed uit te oefenen, is het recht om volksvertegenwoordigers te kiezen. Daarnaast zijn er ook andere manieren om inwoners van Nederland in staat te stellen invloed op de overheidsmacht uit te oefenen. Een van die manieren is om inwoners van Nederland beter te betrekken bij het maken van beleid. Veel overheidsorganisaties investeren in deze betrokkenheid, bijvoorbeeld door het organiseren van internetconsultatie en inspraakavonden. Toch heeft de staatscommissie de indruk dat deze betrokkenheid beter kan, zodat de inwoners van Nederland meer invloed kunnen hebben op de uitoefening van overheidsmacht. Met welke concrete maatregelen kan de burger beter worden betrokken bij de vormgeving van beleid?

Door ervoor te zorgen dat die burger die ook in deze vraag weer wordt voorgesteld alsof er eerst een antropologisch onderzoek naar De Ander gedaan moet worden voordat er contact geleged kan worden, ook bij jou in het bedrijf werkt, onder andere.

Concreet: andere mensen aannemen. De burger binnenlaten, dan hoef je het ook niet ver te zoeken.

Vraag8

Hoe kan worden gestimuleerd dat burgers, politici, bestuurders en ambtenaren een beter idee hebben van het belang van de rechtsstaat voor henzelf en de samenleving? En hoe kunnen burgers, politici, bestuurders en ambtenaren worden gestimuleerd dat ze gaan bijdragen aan het onderhoud van de rechtsstaat?

Vrijwel iedereen vindt de rechtsstaat belangrijk, maar de meeste mensen baseren dat belang op een vage notie van wat de rechtsstaat inhoudt. Dit geldt niet alleen voor burgers, maar ook voor politici, bestuurders en ambtenaren. Het leidt ertoe dat gesprekken over de rechtsstaat zich vaak beperken tot één invalshoek, dat mensen geen idee hebben wat de rechtsstaat voor hen kan betekenen, welke rol zij erin spelen of dat de rechtsstaat niet consequent wordt uitgelegd of voorgeleefd.
De staatscommissie ziet het als belangrijke eerste stap dat burgers, politici, bestuurders en ambtenaren de betekenis van de rechtsstaat kennen en omarmen. Daarmee staat zowel het idee als het belang van de rechtsstaat bij iedereen beter op het netvlies. De vraag is: met welke maatregelen kan worden gestimuleerd dat burgers, politici, bestuurders en ambtenaren hiervan kennis nemen en dit idee omarmen? En vervolgens: hoe zorgen we ervoor dat iedereen zijn bijdrage levert aan het onderhoud van de rechtsstaat? En kunt u dat specificeren naar burgers, politici, bestuurders en ambtenaren?

Als politici en ambtenaren dat voorleven.